Wpisy

Opal szlachetny ze względu na swoje właściwościowi uważany jest za najcenniejszy kamienień jubilerski, a jednocześnie najdroższych na świecie. Poszukiwany jest przez kolekcjonerów, używany do wyrobu drogocennej biżuterii cieszy oczy śmiertelników.

ETYMOLOGIA

Jego nazwa pochodzi prawdopodobnie od sanskryckiego słowa upala i oznacza szlachetny, drogocenny kamień. Przekształcona została w greckie opallios, a następnie łacińskie opalus – widzieć zmianę (barwy). Równie pięknie jest przetłumaczona nazwa opal w Indonezji – kalimaya. Pochodzi ono od jawajskiego wyrazu kali (rzeka) oraz maya (iluzja) z sanskrytu oznacza więc rzekę iluzji. Hindusi pierwsi docenili blask, piękno i moc ochronną opalu, nadali mu boską właściwość utożsamiając opal z Hinduską Trójcą. Z kolei Majowie i Aztekowie nazywali opal rajskim ptakiem lub kolibrem.

OPAL GEMMOLOGICZNIE

W odróżnieniu od innych kamieni szlachetnych, takich jak diament, rubin, czy szmaragd, opal zalicza się do grupy mineraloidów. Te pierwsze, to minerały o strukturze kryształu, zaś opal jest ciałem bezpostaciowym, o nieuporządkowanej budowie wewnętrznej. To uwodniony dwutlenek krzemu, z tym, że zawartość wody jest zmienna i waha się od kilku do kilkunastu procent. Te, które mają jej najwięcej, są najpiękniejsze i noszą nazwę szlachetnych. Tęczowy efekt barwny w opalach wywołany jest interferencją światła i jest wynikiem rozszczepienia białego światła na składniki barwne i odbicia tego światła na małych regularnie ułożonych kulkach krzemionki znajdujących się wewnątrz mineraloidu. Gdy opal traci wodę, traci swoją przezroczystość i staje się kamieniem nieprzezroczystym (tzw. hydrofan). Wówczas następuje rozpad opalu, czyli opal starzeje się i zmienia się w drobnokrystaliczny kwarc – chalcedon.

Opale w Smithsonian, National Museum of Natural History

Opal jest kruchy oraz wrażliwy chemicznie. Wskutek niebyt wielkiej twardości kamienie te często ulegają zarysowaniu, jednak można je ponownie szlifować. Pod wpływem zmian temperatury oraz postępującego procesu uwodnienia opal może popękać. Biżuterię z opalem nie należy długo przechowywać w suchym miejscu, ponieważ kamień matowieje. Z powrotem odzyska swój blask po przeniesieniu do wilgotnego pomieszczenia. Niektóre poradniki informują, iż opale należy myć pod bieżącą wodą o tej samej temperaturze, w której kamień był przechowywany, z dodatkiem mydła. Następnie należy zawinąć go w wilgotną szmatkę na kilka godzin, po czym osuszyć i wystawić na działanie promieni słonecznych. Takie działania są skuteczne jednak tylko na pewien czas.

Opalom z grą barw najczęściej nadaje się szlif kaboszonu lub płaski. Wyjątek stanowią opale ogniste, które szlifuje się schodkowo lub fasetowo.

ODMIANY OPALA SZLACHETNEGO

Opal naturalny tworzy wiele odmian. Czysty opal jest bezbarwny, zaś barwa najbardziej popularnych odmian opalu jest zależna od domieszek takich pierwiastków śladowych jak: nikiel, chrom, żelazo, miedz, kobalt lub mangan. Cechą szczególną opali szlachetnych jest opalizacja, czyli połyskiwanie w barwach tęczy, które zmienia się w zależności od kąta obserwacji. Niektóre odmiany opali wykazują charakterystyczne zjawiska optyczne: opalizację, opalescencję, efekt kociego oka, asteryzm. Wartość opali zależy od ich wielkości, atrakcyjności zabarwienia oraz przede wszystkim od opalescencji. Najwyższe ceny osiągają opale czarne, ponieważ ciemne tło najlepiej uwidocznia barwne refleksy świetlne. Jednakże, aby ten efekt zaistniał – konieczna jest obecność uporządkowanych trójwymiarowych równoległych płaszczyzn. Intensywna gra barw opalu zależna jest od gęstego ułożeniem elementów tworzących owe płaszczyzny odbłysku. Ze względu na obecność tych optycznych zjawisk lub ich brak opale dzielimy na opale szlachetne i zwyczajne. Największym powodzeniem cieszy się w jubilerstwie oczywiście opal szlachetny.

Pełny wykaz nazw opali, ich różnorodność jest niemożliwa do opisania w ramach tych kilku stron. Opale dzieli się ze względu na jego strukturę: macierzysty lub matriks to szlachetna odmiana opalu o zabarwieniu czarnym tworząca drobne wypryśnięcia; opal arlekinowy, to kamień gdzie płaszczyzny barwne tworzą mozaikę w formie wielokątów. Opal błyskowy charakteryzuje się barwnymi błyskami pojawiającymi się i znikającymi przy każdym ruchu kamienia; przezroczysty opal wodny lub zwyczajny – nieprzezroczysty kamień o barwie żółtej, czerwonej lub zielonej.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA BARWĘ OPALI

Biorąc pod uwagę z kolei główną barwę opalizacji wyróżnia się następujące typy opali: mleczny o dominującej białej do lekko szarej grze barw; niebieski o dominującej barwie opalizacji niebieskiej lub fioletowej. Opal charakteryzuje się ognistą z czerwoną opalizacją; pawiowy wykazujący efekt opalizacji barw: niebieskiej, zielonej i purpurowej; Zielony o tejże barwie efektu opalizacji; złoty o dominującej barwie żółtej do pomarańczowej lub opali o żółtej barwie własnej. Jednym z najdroższych i najbardziej poszukiwanych opali jest różowy – nazwa ta związana jest z dominacją efektu różowego.

Painted Lady w Muzeum Historii Naturalnej w San Diego oraz Opale i naszyjnik z opali w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, Wielka Brytania, fot.: domena publiczna

IMITACJE OPALI

Synteza opalu białego i czarnego, czyli powstanie pierwszych udanych opali syntetycznych z kwasu krzemowego miało miejsce w Szwajcarii w 1974 r. Opale ogniste i miodowe wyprodukowano laboratoryjnie w 1982 r. Produkcja opali odbywa się w wysokim ciśnieniu i temperaturze (od 500 do 800 st. C). Oprócz tego produkuje się imitacje opali na bazie agatów, szkła lub plastiku. Powszechnie robi się także imitacje opali szlachetnych z pospolitych opali, gotując je w wodzie z cukrem lub miodem albo impregnując wodą, woskiem lub olejem.

POCHODZENIE OPALI

Historyczne złoża opali znajdowały się na terenie Węgier, Czech, Słowacji, Rumunii, a także w Macedonii, Serbii, Polsce, Irlandii, Francji, Bułgarii. Obecnie głównym producentem szlachetnych opali mlecznych i czarnych jest Australia. Skąd według niektórych danych pochodzi ponad 90% światowego wydobycia opali szlachetnych.  Od 1993 r. opal jest w Australii narodowym kamieniem jubilerskim. Pokaźne złoża opali australijskich występują w stanach Queensland oraz w Nowej Południowej Walii, głównie w okręgu Lightning i miejscowości White Cliffs. Australia Południowa może się poszczycić opalami w dwóch okręgach. Są to: Coober Pedy i Andamooka, w której pozyskuje się ponad 90% światowej produkcji opali mlecznych. Drugim światowym producentem szlachetnych opali mlecznych i czarnych jest Brazylia – okręg Piaui.

Z kolei Meksyk jest światowym liderem w wydobyciu opali ognistych. Ich złoża można znaleźć w prowincji Zimapan, Queretaro, Guererro i Chihuahua. Inne złoża opalu szlachetnego o znaczeniu przemysłowym znajdują się w USA (Arizona, Nevada, Wyoming, Kolorado, Oregon, Washington), Etiopii, Hondurasie. W takich krajach jak Kazachstan, Rosja, RPA, Słowacja, Rumunia opale szlachetne są kamieniami rzadko występującymi lub okazami o słabej jakości – silnie spękane.

W Polsce występują tylko nieszlachetne opale, głównie w rejonach Dolnego Śląska (Nasławice, Jordanów k. Sobótki, Szklary), w Karpatach fliszowych oraz w okolicach Zawichostu i Chełma Lubelskiego. Hialit, czyli przeźroczysty opal, pojawia się w szczelinach serpentynitów w Bystrzycy Górnej koło Świdnicy. Towarzyszy on nefrytowi w Jordanowie i bazaltom koło Jawora.

Najpiękniejsze przykłady biżuterii z opalami pochodzą z przełomu XIX/XX w. i możemy podziwiać je głównie na światowych aukcjach. Secesyjny naszyjnik z opalem, emalią i perłami, autorstwa Georgesa Fouqueta, około 1900 r. oraz kolejny naszyjnik Fouqueta z 1901 r. zatytułowany „cedry”. Oba wystawione zostały w ramach Beyond Boundaries: Magnificent Jewels from a European Collection 13 listopada 2017 r. w Christie’s w Genewie. Pierwszy został sprzedany za 300 000 CHF, drugi zaś za 480 500 CHF.

MAGICZNA I UZDRAWIAJĄCA MOC OPALI

Opal to unikatowy i niezwykle szczęśliwy kamień. Przyciąga pomyślny los i sprzyja dobrobytowi. Wierzono niegdyś, że opal jest darem niebios, który spadł na ziemię w świetlistych błyskach. Osobę, która nosiła opal, kamień ten napełniał spokojem, chronił przed kłopotami, wzburzeniem, melancholią, przez co stosowany był przy zwalczaniu depresji. Wyrównuje on działanie obu półkul mózgowych, działa tonizująco na nerwy. Ten jeden z najdroższych na świecie minerałów uważany jest za kamień radości życia. Opale zaopatrują nas w poczucie humoru, dają witalność, siłę i mądrość. Symbolizują wiarę oraz zaufanie. To kamień rozwijający wyobraźnię i kreatywność, stymulujący oryginalność, poprawiający pamięć, bystrość umysłu, pogłębiający intuicję.

Również Dom Aukcyjny Sotheby’s oferuje najpiękniejsze z kamieni urodzeniowych: październikowe opale. Są to miedzy innymi kolczyki, pierścionki, brosze czy naszyjniki takich wielkich firm jak: Tiffany & Co., J.E. Caldwell & Co.

OPAL – KAMIEŃ RÓWNOWAGI

Opal intensyfikuje emocje i pozwala uwolnić się od blokad i zahamowań. Wyzwala naturalną spontaniczność i pomaga ujawniać prawdziwe wnętrze. Dzięki niemu jesteśmy w stanie zachować emocjonalną i fizyczną równowagę oraz wydobyć wewnętrzne piękno. Przez to dodaje pewności siebie, pomaga prawdziwej miłości, lojalności i przyjaźni. Na Bliskim Wschodzie opale uważa się za kamienie nadziei. Noszenie, dotykanie, a także ich obserwowanie pomaga rozwijać umysłowe zdolności.Są nimi m. in.: kreatywna wyobraźnia, refleksja, medytacja i inne nieuświadomione moce umysłu. Uważano wręcz, że opal pogłębia kosmiczną świadomość i sprzyja wizjom.

Jak widać, najbardziej wyrazistą właściwością tego kamienia jest aktywność umysłu. Opale używano niegdyś do produkcji magicznych mikstur, gdyż według tradycji opal posiada również moc leczniczą. Eliksiry z opalem miały zatem leczyć ciało, przynosić dobre, szczęśliwe sny, a strzec przed koszmarami. Pomocny może być także przy chorobach oczu, gdyż przywraca ostrość widzenia i dodaje blasku oczom. Także w metaforycznym znaczeniu pozwala dostrzec różne możliwości w danej sytuacji.

Także KAREA Gemstone Space w stałej ofercie posiada biżuterię z opalami. Najlepsze obiekty oferujemy na Aukcjach Biżuterii Dawnej i Współczesnej.

Tekst stanowi fragmentu artykułu: Opal, czyli tęczowa rzeka iluzji, Zegarki & Biżuteria, 2-2013, nr 154, s. 24-27

Beata Paluch

historyczka sztuki, ekspertka biżuterii dawnej, rzeczoznawczyni SRJ

Barwa oliwinów przywodzi na myśl promienie słońca przebijające się przez zieleń liści. Nazwa zielone złoto odzwierciedla zielonozłocisty odcień wyróżniający perydot wśród innych kamieni szlachetnych. Już od starożytności kojarzono ten minerał ze słońcem. Egipcjanie nazywali oliwin kamieniem słońca, ponieważ był tak jasny, że nie dało się go zobaczyć na pustyni w pełnym słońcu. Legenda mówi też, że jest również w stanie świecić w nocy.

JEDEN KAMIEŃ WIELE NAZW

Oliwin, to odmiana perydotu, czasami bywa nazywany również chryzolitem. W Wielkiej Brytanii używa się głównie nazwy perydot (peridot), zaś w USA chryzolit. W niektórych krajach nazwy te stosuje się równoznacznie. Innym kryterium używania tych terminów jest barwa: czasem chryzolitem nazywa się odmiany o odcieniu żółtawym, a perydotem kamienie oliwkowozielone.

ETYMOLOGIA

Pochodzenie nazwy tego minerału jest równie trudne i niejednoznaczne. Nazwa chryzolit pochodzi zapewne od greckiego chrysòlithos żółty, złoty kamień. Z kolei nazwa perydot prawdopodobnie od arabskiego słowa faridat oznaczającego szlachetny, drogi kamień, klejnot lub francuskiego peritot tłumaczone jako nieczysty, ze względu na jego liczne domieszki. W mineralogii najczęściej używa się nazwy oliwin. Wywodzi się od łacińskiego słowa olive znaczącego tyle co oliwa, a to ze względu na charakterystyczną złocistooliwkową barwę. Nazwę chryzolit używano była już w starożytności na określanie różnych kamieni ozdobnych (np. topazów) o żółtozielonym zabarwieniu, nie tylko perydotu. W dawnych czasach ze względy na podobieństwo do szmaragdu nazywany bywał też szmaragdem ubogich.

OLIWIN GEMMOLOGICZNIE

Perydot to przezroczysty lub przeświecający minerał zbudowany z krzemianów magnezu i żelaza oraz manganu, znacznie rzadziej niklu. Często zawierają izomorficzne domieszki chromu, glinu, tytanu, sporadycznie też wapnia. Oliwiny tworzą szereg kryształów mieszanych o ogólnym wzorze (Mg,Fe)2SiO4, będące członami szeregu izomorficznego. Jego skrajnymi członami są bardzo rzadko występujące w przyrodzie: bezbarwny forsteryt Mg2[SiO4] i czarny fajalit Fe2[SiO4]. Będące po środku tego szeregu oliwiny właściwe posiadają od 70 do 90% forsterytu oraz 10 do 30% fojaitu. Mają one również znaczenie skałotwórcze, jednak tylko niektóre wskazują właściwości kamieni szlachetnych.

Perydoty stanowią łatwo wietrzejący składnik zasadowych skał magmowych masywnych, ubogich w krzemionkę takich jak bazalt oliwinowy, gabro oraz ultrazasadowych (dunit i perydotyt). Powszechne są w skałach księżycowych, a także występują w niektórych meteorytach (chondrytach). Podczas erupcji wulkanów poprzez siłę odśrodkowe wyrzucane są skały, w których możemy znaleźć oliwiny, na ogół w skałach wulkanicznych (także w dolomitach i niektórych wapieniach) w postaci stałej krystalicznej albo ziarnistej.

CHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI

Oliwiny są minerałami bardzo mało odpornymi chemicznie. Już w warunkach magmowych ulegają często wtórnym przeobrażeniom. Przemiany zachodzące w perydotach pod wpływem pary wodnej prowadzą do rozkładu. Jego produktami są minerały z grupy serpentynu oraz magnezyt, chalcedon i inne. Mała odporność oliwinów na wietrzenie powoduje, że minerały te nie występują w skałach osadowych ani w glebach.

WYJĄTKOWA BARWA

Barwa perydotów jest warunkowana strukturą wewnętrzną i składem chemicznym. Za jego intensywnie zielony kolor odpowiedzialne są domieszki w niewielkiej ilości: chromu, niklu, ale także tytanu i glinu. Oliwin cechuje niezwykłe bogactwo odcieni zieleni: począwszy od żółtozielonej, jasnozielonej, pistacjowej i oliwkowobrunatnej u odmian o dużej zawartości żelaza. Najczęściej poszukuje się oliwinów o butelkowej barwie, a także o kolorze złocistozielonkawym i oliwkowym. Możemy też spotkać oliwiny o barwie brązowej, czarnej, wyjątkowo białej i przeźroczystej. Najpiękniejsze odcienie mienią się jak wilgotny mech w wiosennym słońcu. Najwyżej ceniona odmiana perydotu, nazywana kaszmirską, pochodzi z Pakistanu. Ciemne oliwiny można rozjaśnić poprzez podgrzewanie. Z kolei pod jasne kamienie podkłada się zieloną folię dla wzmocnienia koloru.

Perydot nie jest wytwarzany syntetycznie, a imitują go syntetyczne korundy i spinel. Często mylony ze szmaragdem, demantoidem, chryzoberylem, berylem, mołdawitem, turmalinem.


Perydot ma szklisty połysk, na przełomie tłusty. Wszystkie oliwiny krystalizują w układzie rombowym. Jest kruchy, ale posiada stosunkowo dużą twardością w skali Mohsa: 6,5-7,0. Jego gęstość wynosi 3,2-3,4 g/cm³ zależnie od składu chemicznego, który  nie jest stały. Posiada liczne inkluzje: wrostki ilmenitu, magnetytu, chromitu i innych spineli chromowych. Jedna z ważniejszych cech rozpoznawczych oliwinów jest wysoka dwójłomność, czyli podwójne załamanie światła. Perydoty wykazują również specjalne zjawiska optyczne jak efekt kociego oka czy asteryzm (oliwin gwiaździsty). Polega on na pojawianiu się na ich powierzchni smug światła, które układają się w kształt gwiazdy. Spowodowane jest to zazwyczaj obecnością inkluzji w sieci krystalicznej minerału. W przypadku kamieni barwnych jest to cecha bardzo pożądana, czyni je wyjątkowymi, dodaje niepowtarzalnego uroku.

Specjalnością rosyjskich jubilerów przełomu XIX i XX w. były małe broszki i wisiorki w kształcie bukietów i gałązek kwiatów wysadzanych rubinami i właśnie perydotami.(kolekcja prywatna)

PIELĘGNACJA OLIWINÓW

Aby oliwiny mogły jak najdłużej zachować swój piękny wygląd należy myć je pod bieżącą wodą, a następnie wystawić na działanie promieni słonecznych. Należy uważać, gdyż kryształ ten jest kruchy i wrażliwy chemicznie na działanie kwasów i naprężenia. Po pewnym czasie kamienie te ulegają zarysowaniu lub lekkiemu zmatowieniu.

OLIWINY NIEGDYŚ…

Oliwiny jubilerskie wydobywano już 3500 lat temu. Pierwsze, najważniejsze historyczne i bardzo bogate złoża pochodziły z Wyspy Zabargad leżącej na Morzu Czerwonym (Wyspa Świętego Jana, niedaleko egipskiego wybrzeża). Rzymianie nazywali tą wulkaniczną wyspę Topazos, stąd też pochodzi jego dawna nazwa topazus. Na przestrzeni kilkuset lat zasobne złoża z tej wysepki popadły w niepamięć. Długo uważano, że ów rzymski topazus przywożony był z krajów Orientu. Na wyspie Świętego Jana oliwny odkryto ponownie w 1900 roku, lecz dziś nie prowadzi się już wydobycia. Największy oszlifowany perydot jaki wydobyto na tej wyspie waży 310 ct i użyto go do wyrobu biżuterii sakralnej. Egipskie kamienie charakteryzowały się bardzo wysoką jakością: były wyjątkowo czyste, o barwie soczystej zieleni i dużych rozmiarach. Kryształy miały ponad 5 cm. W Europie złoża oliwinów odkryto dopiero w średniowieczu, na zboczach wzgórza Kozákov w Czechach. Region ten bardzo długo był jedynym znanym miejscem występowania tego kamienia.

Oferta biżuterii z oliwinami dostępna jest również na portalu Onebid.pl Współczesna brosza w formie kwiatu, wykonana ze złota, dekorowana jest nie tylko oliwinami, ale również ametystami. Z kolei złoty pierścionek z krakowskiego Atelier MJM to kompozycja perydotu i sześciu brylantów bardzo dobrej jakości.

I DZIŚ

Dzisiaj jest dużo więcej miejsc wydobycia oliwinów: w Brazylii (Minas Gerais), Norwegii. W USA znane są oliwiny, które wydobywa się jako ziarniste skupienia (na Hawajach, w Nevadzie, Arizonie, która posiada 80% światowego wydobycia perydotu. Natomiast oliwkowo-brązowe oliwiny pochodzą z Nowego Meksyku). Oliwin znajduje się w Nowej Zelandii, w górach Eifel w Niemczech, w Pakistanie (W miejscowości Kohestan odkryto przepiękne minerały, dorównujące urodą egipskim oliwinom z wyspy Zebirget. Zdobywają one obecnie rynki jubilerskie na całym świecie.) Bardzo piękne i bogate złoża oliwinów znajdują się na Madagaskarze. Duże i przezroczyste kryształy pochodzą ze pokładów w Birmie oraz Australii (Queensland), mają zabarwienie oliwkowe lub ciemnozielone, natomiast w Kenii posiadają postać kryształów o zabarwieniu brązowym. Obecnie złoża oliwinu eksploatuje się także w Erytrei, Etiopii, Tanzanii, RPA, Zairze, Somalii, Chinach, na Sri Lance. Perydot wydobywa się w celach komercyjnych w Arabii Saudyjskiej. Oprócz klasycznych miejsc występowania jest też Grenlandia a także Antarktyda (wyspa Rossa).

W Europie wydobywa się je we Włoszech, a także spotyka się je w Polsce na Dolnym Śląsku w trzeciorzędowych bazaltach (Lwówek Śląski, Lubań). Również Rosji pochwalić się może oszlifowanymi perydotami. Pochodzą one z meteorytu, który w 1749 roku spadł na wschodzie Syberii. Meteoryt, zwany krasnojarksim, zawierał bardzo dużych rozmiarów kryształy perydotu, nadające się do wyrobu biżuterii.

Kolczyki współczesne z oliwinami dostępne w ofercie KAREA Gemstone Space

ZASTOSOWANIE OLIWINÓW

Oliwiny wykorzystuje się jako surowiec przy produkcji materiałów ogniotrwałych, również do wytwarzania technicznego szkła kwarcowego. Ta grupa minerałów jest bardzo ceniona i poszukiwana przez kolekcjonerów oraz ma duże znaczenie naukowe. Jednak szczególne zastosowanie ma w jubilerstwie, a to dzięki swojej ciekawej, oryginalnej i niepowtarzalnej barwie. Oprawia się go w złotą i srebrną biżuterię: pierścionki zaręczynowe, kolczyki, bransoletki, wisiorki czy we wszelkich innych wyrobach jubilerskich. A to wszystko ze względu na swój niesamowity kolor, jak również właściwości jakie mu przypisywano.

W tej części wpisu poznaliście oliwin gemmologiczne. W następnej zapraszam do lektury właściwości leczniczych a także historii biżuterii dekorowanej oliwinami od czasów antycznych poprzez współczesność.

Tekst stanowi fragmentu artykułu W kolorze wiosny – oliwiny, Zegarki & Biżuteria”, 2/2014, nr 158, s. 32-34.

Beata Paluch

historyczka sztuki, ekspertka biżuterii dawnej, rzeczoznawczyni SRJ