OLIWIN – KAMIEŃ SŁOŃCA

Barwa oliwinów przywodzi na myśl promienie słońca przebijające się przez zieleń liści. Nazwa zielone złoto odzwierciedla zielonozłocisty odcień wyróżniający perydot wśród innych kamieni szlachetnych. Już od starożytności kojarzono ten minerał ze słońcem. Egipcjanie nazywali oliwin kamieniem słońca, ponieważ był tak jasny, że nie dało się go zobaczyć na pustyni w pełnym słońcu. Legenda mówi też, że jest również w stanie świecić w nocy.

JEDEN KAMIEŃ WIELE NAZW

Oliwin, to odmiana perydotu, czasami bywa nazywany również chryzolitem. W Wielkiej Brytanii używa się głównie nazwy perydot (peridot), zaś w USA chryzolit. W niektórych krajach nazwy te stosuje się równoznacznie. Innym kryterium używania tych terminów jest barwa: czasem chryzolitem nazywa się odmiany o odcieniu żółtawym, a perydotem kamienie oliwkowozielone.

ETYMOLOGIA

Pochodzenie nazwy tego minerału jest równie trudne i niejednoznaczne. Nazwa chryzolit pochodzi zapewne od greckiego chrysòlithos żółty, złoty kamień. Z kolei nazwa perydot prawdopodobnie od arabskiego słowa faridat oznaczającego szlachetny, drogi kamień, klejnot lub francuskiego peritot tłumaczone jako nieczysty, ze względu na jego liczne domieszki. W mineralogii najczęściej używa się nazwy oliwin. Wywodzi się od łacińskiego słowa olive znaczącego tyle co oliwa, a to ze względu na charakterystyczną złocistooliwkową barwę. Nazwę chryzolit używano była już w starożytności na określanie różnych kamieni ozdobnych (np. topazów) o żółtozielonym zabarwieniu, nie tylko perydotu. W dawnych czasach ze względy na podobieństwo do szmaragdu nazywany bywał też szmaragdem ubogich.

OLIWIN GEMMOLOGICZNIE

Perydot to przezroczysty lub przeświecający minerał zbudowany z krzemianów magnezu i żelaza oraz manganu, znacznie rzadziej niklu. Często zawierają izomorficzne domieszki chromu, glinu, tytanu, sporadycznie też wapnia. Oliwiny tworzą szereg kryształów mieszanych o ogólnym wzorze (Mg,Fe)₂SiO₄, będące członami szeregu izomorficznego. Jego skrajnymi członami są bardzo rzadko występujące w przyrodzie: bezbarwny forsteryt Mg₂[SiO₄] i czarny fajalit Fe₂[SiO₄]. Będące po środku tego szeregu oliwiny właściwe posiadają od 70 do 90% forsterytu oraz 10 do 30% fojaitu. Mają one również znaczenie skałotwórcze, jednak tylko niektóre wskazują właściwości kamieni szlachetnych.

Perydoty stanowią łatwo wietrzejący składnik zasadowych skał magmowych masywnych, ubogich w krzemionkę takich jak bazalt oliwinowy, gabro oraz ultrazasadowych (dunit i perydotyt). Powszechne są w skałach księżycowych, a także występują w niektórych meteorytach (chondrytach). Podczas erupcji wulkanów poprzez siłę odśrodkowe wyrzucane są skały, w których możemy znaleźć oliwiny, na ogół w skałach wulkanicznych (także w dolomitach i niektórych wapieniach) w postaci stałej krystalicznej albo ziarnistej.

CHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI

Oliwiny są minerałami bardzo mało odpornymi chemicznie. Już w warunkach magmowych ulegają często wtórnym przeobrażeniom. Przemiany zachodzące w perydotach pod wpływem pary wodnej prowadzą do rozkładu. Jego produktami są minerały z grupy serpentynu oraz magnezyt, chalcedon i inne. Mała odporność oliwinów na wietrzenie powoduje, że minerały te nie występują w skałach osadowych ani w glebach.

WYJĄTKOWA BARWA

Barwa perydotów jest warunkowana strukturą wewnętrzną i składem chemicznym. Za jego intensywnie zielony kolor odpowiedzialne są domieszki w niewielkiej ilości: chromu, niklu, ale także tytanu i glinu. Oliwin cechuje niezwykłe bogactwo odcieni zieleni: począwszy od żółtozielonej, jasnozielonej, pistacjowej i oliwkowobrunatnej u odmian o dużej zawartości żelaza. Najczęściej poszukuje się oliwinów o butelkowej barwie, a także o kolorze złocistozielonkawym i oliwkowym. Możemy też spotkać oliwiny o barwie brązowej, czarnej, wyjątkowo białej i przeźroczystej. Najpiękniejsze odcienie mienią się jak wilgotny mech w wiosennym słońcu. Najwyżej ceniona odmiana perydotu, nazywana kaszmirską, pochodzi z Pakistanu. Ciemne oliwiny można rozjaśnić poprzez podgrzewanie. Z kolei pod jasne kamienie podkłada się zieloną folię dla wzmocnienia koloru.

Perydot nie jest wytwarzany syntetycznie, a imitują go syntetyczne korundy i spinel. Często mylony ze szmaragdem, demantoidem, chryzoberylem, berylem, mołdawitem, turmalinem.

Perydot ma szklisty połysk, na przełomie tłusty. Wszystkie oliwiny krystalizują w układzie rombowym. Jest kruchy, ale posiada stosunkowo dużą twardością w skali Mohsa: 6,5-7,0. Jego gęstość wynosi 3,2-3,4 g/cm³ zależnie od składu chemicznego, który  nie jest stały. Posiada liczne inkluzje: wrostki ilmenitu, magnetytu, chromitu i innych spineli chromowych. Jedna z ważniejszych cech rozpoznawczych oliwinów jest wysoka dwójłomność, czyli podwójne załamanie światła. Perydoty wykazują również specjalne zjawiska optyczne jak efekt kociego oka czy asteryzm (oliwin gwiaździsty). Polega on na pojawianiu się na ich powierzchni smug światła, które układają się w kształt gwiazdy. Spowodowane jest to zazwyczaj obecnością inkluzji w sieci krystalicznej minerału. W przypadku kamieni barwnych jest to cecha bardzo pożądana, czyni je wyjątkowymi, dodaje niepowtarzalnego uroku.

Specjalnością rosyjskich jubilerów przełomu XIX i XX w. były małe broszki i wisiorki w kształcie bukietów i gałązek kwiatów wysadzanych rubinami i właśnie perydotami.(kolekcja prywatna)

PIELĘGNACJA OLIWINÓW

Aby oliwiny mogły jak najdłużej zachować swój piękny wygląd należy myć je pod bieżącą wodą, a następnie wystawić na działanie promieni słonecznych. Należy uważać, gdyż kryształ ten jest kruchy i wrażliwy chemicznie na działanie kwasów i naprężenia. Po pewnym czasie kamienie te ulegają zarysowaniu lub lekkiemu zmatowieniu.

OLIWINY NIEGDYŚ…

Oliwiny jubilerskie wydobywano już 3500 lat temu. Pierwsze, najważniejsze historyczne i bardzo bogate złoża pochodziły z Wyspy Zabargad leżącej na Morzu Czerwonym (Wyspa Świętego Jana, niedaleko egipskiego wybrzeża). Rzymianie nazywali tą wulkaniczną wyspę Topazos, stąd też pochodzi jego dawna nazwa topazus. Na przestrzeni kilkuset lat zasobne złoża z tej wysepki popadły w niepamięć. Długo uważano, że ów rzymski topazus przywożony był z krajów Orientu. Na wyspie Świętego Jana oliwny odkryto ponownie w 1900 roku, lecz dziś nie prowadzi się już wydobycia. Największy oszlifowany perydot jaki wydobyto na tej wyspie waży 310 ct i użyto go do wyrobu biżuterii sakralnej. Egipskie kamienie charakteryzowały się bardzo wysoką jakością: były wyjątkowo czyste, o barwie soczystej zieleni i dużych rozmiarach. Kryształy miały ponad 5 cm. W Europie złoża oliwinów odkryto dopiero w średniowieczu, na zboczach wzgórza Kozákov w Czechach. Region ten bardzo długo był jedynym znanym miejscem występowania tego kamienia.

Oferta biżuterii z oliwinami dostępna jest również na portalu Onebid.pl Współczesna brosza w formie kwiatu, wykonana ze złota, dekorowana jest nie tylko oliwinami, ale również ametystami. Z kolei złoty pierścionek z krakowskiego Atelier MJM to kompozycja perydotu i sześciu brylantów bardzo dobrej jakości.

I DZIŚ

Dzisiaj jest dużo więcej miejsc wydobycia oliwinów: w Brazylii (Minas Gerais), Norwegii. W USA znane są oliwiny, które wydobywa się jako ziarniste skupienia (na Hawajach, w Nevadzie, Arizonie, która posiada 80% światowego wydobycia perydotu. Natomiast oliwkowo-brązowe oliwiny pochodzą z Nowego Meksyku). Oliwin znajduje się w Nowej Zelandii, w górach Eifel w Niemczech, w Pakistanie (W miejscowości Kohestan odkryto przepiękne minerały, dorównujące urodą egipskim oliwinom z wyspy Zebirget. Zdobywają one obecnie rynki jubilerskie na całym świecie.) Bardzo piękne i bogate złoża oliwinów znajdują się na Madagaskarze. Duże i przezroczyste kryształy pochodzą ze pokładów w Birmie oraz Australii (Queensland), mają zabarwienie oliwkowe lub ciemnozielone, natomiast w Kenii posiadają postać kryształów o zabarwieniu brązowym. Obecnie złoża oliwinu eksploatuje się także w Erytrei, Etiopii, Tanzanii, RPA, Zairze, Somalii, Chinach, na Sri Lance. Perydot wydobywa się w celach komercyjnych w Arabii Saudyjskiej. Oprócz klasycznych miejsc występowania jest też Grenlandia a także Antarktyda (wyspa Rossa).

W Europie wydobywa się je we Włoszech, a także spotyka się je w Polsce na Dolnym Śląsku w trzeciorzędowych bazaltach (Lwówek Śląski, Lubań). Również Rosji pochwalić się może oszlifowanymi perydotami. Pochodzą one z meteorytu, który w 1749 roku spadł na wschodzie Syberii. Meteoryt, zwany krasnojarksim, zawierał bardzo dużych rozmiarów kryształy perydotu, nadające się do wyrobu biżuterii.

Kolczyki współczesne z oliwinami dostępne w ofercie KAREA Gemstone Space

ZASTOSOWANIE OLIWINÓW

Oliwiny wykorzystuje się jako surowiec przy produkcji materiałów ogniotrwałych, również do wytwarzania technicznego szkła kwarcowego. Ta grupa minerałów jest bardzo ceniona i poszukiwana przez kolekcjonerów oraz ma duże znaczenie naukowe. Jednak szczególne zastosowanie ma w jubilerstwie, a to dzięki swojej ciekawej, oryginalnej i niepowtarzalnej barwie. Oprawia się go w złotą i srebrną biżuterię: pierścionki zaręczynowe, kolczyki, bransoletki, wisiorki czy we wszelkich innych wyrobach jubilerskich. A to wszystko ze względu na swój niesamowity kolor, jak również właściwości jakie mu przypisywano.

W tej części wpisu poznaliście oliwin gemmologiczne. W następnej zapraszam do lektury właściwości leczniczych a także historii biżuterii dekorowanej oliwinami od czasów antycznych poprzez współczesność.

Tekst stanowi fragmentu artykułu W kolorze wiosny – oliwiny, „Zegarki & Biżuteria”, 2/2014, nr 158, s. 32-34.

Beata Paluch

historyczka sztuki, ekspertka biżuterii dawnej, rzeczoznawczyni SRJ