Perły to doskonałość i tajemnica. Nie ma chyba bardziej wieloznacznej biżuterii niż perły. Są symbolem szyku i kiczu, czystości i bezwstydu, wielkiego bogactwa i ugrzecznionej skromności. Poczynając od najstarszych tekstów, wszędzie spotykamy porównania do pereł, mamy więc rosę lub łzy jak perły, ale i perlisty śmiech, zęby jak sznury pereł, perłową karnację skóry… Jakie są naprawdę? Spróbujmy zrozumieć, czym są i dlaczego są takie piękne…

Etymologia perły

Jak powstają perły i skąd się biorą obawy przed ich noszeniem? Perła, chociaż jest substancją organiczną, zaliczana jest w poczet najbardziej wartościowych kamieni szlachetnych. Służy człowiekowi jako klejnot od 6 tysięcy lat. Kiedy zaczęto je przywozić do Europy ze Środkowego Wschodu, były o wiele droższe i wyżej cenione od diamentów. Dokładne wyjaśnienie pochodzenia nazwy „perła” nie jest pewne. Być może zostało zapożyczone od gatunku małża (łac. perna) lub kulistego kształtu (łac. Sphaerula – mała kulka). Perły dzielimy na naturalne i hodowane, te zaś – w zależności od pochodzenia – dzieli się na perły słonowodne i słodkowodne.

Perły naturalne

Pod pojęciem pereł naturalnych rozumie się perły powstałe w przyrodzie, bez udziału człowieka, zarówno w morzu, jak i w wodach słodkich. Określa się je również mianem pereł prawdziwych lub orientalnych. Powstają w muszli małży morskich zwanych perłopławami (w ponad trzydziestu gatunkach), żyjących w wodach Zatoki Perskiej, zatoki Manaar pomiędzy Indiami a Sri Lanką i w Morzu Czerwonym; a także w niektórych małżach słodkowodnych (skójka i szczeżuja), sporadycznie w ślimakach morskich.

Perły hodowane

Perły tworzą się, gdy do muszli przeniknie jakieś obce ciało. Perła naturalna powstaje, gdy substancja ta znalazła się w muszli w sposób naturalny, hodowana – gdy celowo umieszcza się ją w ciele mięczaka. Skalpel badacza zastępuje tu jakiś ostry i twardy okruch skalny, który przedostaje się razem z wodą do płaszcza perłopława. Małż broni się przed podrażniającą substancją i otacza ją warstwami masy perłowej – aż uformuje się perła.

Kolor i połysk

Warstwy masy perłowej mogą osiągać grubość do około 0,5 mm do 3 mm. Im grubsze warstwy, tym bardziej błyszcząca perła. Perły, podobnie jak masa perłowa, składają się w 90 procentach z aragonitu, czyli węglanu wapnia, zawierają od 4 do 6 procent substancji organicznej zwanej konchioliną oraz od 2 do 4 procent wody. Kolor i połysk są istotnymi czynnikami przy ocenie wartości perły. Barwy własne pereł są zróżnicowane w zależności od takich czynników, jak gatunek małża i rodzaj wody. Zależą od zabarwienia wierzchniej warstwy konchioliny i jej ilościowego stosunku do aragonitu. Przy nierównomiernym rozmieszczeniu konchioliny perła zyskuje plamistość. Najczęściej spotykane są perły białe, zbudowane tylko z masy perłowej, natomiast najbardziej cenione są tzw. perły różowe, zwane tak z powodu ich różowawej opalizującej barwy. Mniej cenne perły o tzw. fantazyjnych barwach występują w bladych odcieniach koloru niebieskiego, zielonego, złotego, brązowego lub czarnego.

Rozmiar i kształt

O wartości perły decydują także jej wymiary i kształt. Wagę perły określa się w granach – 1 gran = ¼ karata. Wielkość pereł bywa bardzo różna: od wielkości ziarnka do gołębiego jaja – najczęściej wynosi od 8 do 12 milimetrów. Kamienie mające powyżej 14 milimetrów średnicy to już niezwykle cenne unikaty. Największa dotychczas znana perła (tzw. Hope’a) ma kształt wydłużonej kropli o długości 5 centymetrów.

Kształt, rodzaj i wymiary pereł zależą od tego, w jakiej części małża zostały one uformowane. Okrągłe perły powstają w ciele mięczaka, podczas gdy perły o nieregularnych kształtach – na wewnętrznej powierzchni muszli. W jubilerstwie najbardziej cenione są te w kształcie doskonałej kuli o gładkiej powierzchni pozbawionej skaz. Jeśli istnieje taka możliwość, to miejsce ze skazami maskuje się, wiercąc tam otworki na przewleczenie nitki. Sporą wartość osiągają również perły gruszkowate czy w kształcie kropli. Znane są też perły spłaszczone: butonowe, zwane tak ze względu na kształt przypominający guzik. Były często stosowane w jubilerstwie, ponieważ pasują one doskonale do biżuterii o płaskiej powierzchni.

Perły o bardzo nieregularnych, często niesłychanie wymyślnych kształtach noszą nazwę barokowych, choć uwielbiano je już w renesansie. Tworzono z nich ciała stworów lub postaci mitologicznych w broszkach lub wisiorkach wysadzanych klejnotami. W epoce baroku z kolei powstawała z nich nie tylko biżuteria, ale całe miniaturowe kompozycje. Może nie mają aż tak wielkiej wartości jak idealnie okrągłe, ale wykorzystane do stworzenia oryginalnej biżuterii – uzyskują wysokie ceny. Czasami pereł barokowych, zarówno naturalnych, jak i hodowanych używa się w nowoczesnym jubilerstwie.

Perłowe ziarna i półperły

Ziarna perłowe to malutkie, okrągłe naturalne perły, których waga nie przekracza ćwierci grana. Biżuteria z nich popularnością cieszyła się w epoce wiktoriańskiej. Wykonywano ją, przyszywając perełki do metalowej oprawy, uprzednio pokrytej warstwą macicy perłowej. Ten typ ozdób jest bardzo delikatny i nietrwały, dlatego do dzisiejszych czasów nie przetrwało zbyt wiele okazów.

Zdarzało się, że perły dzielono na pół – tworzono tzw. półperły, aby móc nimi udekorować więcej ozdób. Ponieważ nie były takie drogie, jak całe perły i nie odstawały tak bardzo od powierzchni oprawy – często stosowano je w XIX-wiecznej biżuterii.

Imitować perłę

Innych materiałów pochodzenia naturalnego przypominających wyglądem perły używano w złotnictwie już od wieków. Perły słodkowodne pochodzą z od słodkowodnych mięczaków jadalnych, takich jak sójka, szczeżuja i małże jadalne, występujące w rzekach niektórych stanów Szkocji, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej. Materiał niepoprawnie nazywany macicą perłową w rzeczywistości jest wewnętrzną warstwą muszli małży słodkowodnej lub morskiej, a także abalone, łodzika i małży jadalnych. Najczęściej używa się go do wyrobów guzików, jednak ceniony był także za iryzujący połysk przez artystów związanych z ruchem Art & Crafts i jubilerów secesyjnych.

Produkcja pereł hodowanych

Jako, że perły powstające w warunkach naturalnych – morzach i oceanach są bardzo drogie, człowiek rozpoczął hodować perłopławy na swój użytek. Chiny i Japonia są uważane za ojczyznę pereł hodowlanych. Już w XIII wieku zauważono, że po wprowadzeniu do wnętrza słodkowodnego małża drobnych przedmiotów – posążków Buddy, po pewnym czasie pokrywają się one masą perłową.

Perła Mikimoto

W połowie XVIII wieku szwedzki przyrodnik Linneusz doszedł do podobnych wniosków, jednak nie wykorzystał ich w praktyce i zostały one zapomniane. Dopiero w 1890 roku Japończyk Mikimoto, prof. zoologii Mitsukun, wyhodował pierwsze perły połówkowe, zwane „japońskimi”. Jednak perły okrągłe zaczęto hodować dopiero od ok. 1914 roku. Mikimoto stworzył okrągła perłę, która pod względem wyglądu i budowy nie odbiegała niczym od naturalnej.

Współczesne metody

Obecnie pobiera się mały koralik z macicy perłowej wraz z kawałkiem płaszcza jednej ostrygi i wprowadza się go do innej ostrygi. Ostrygi przechowywane są w drucianych klatkach na głębokości od 3 do 4 metrów pod powierzchnią wody. Bardzo ważna jest odpowiednia pielęgnacja małży: regularne czyszczenie, odpowiednią temperatura wody i zawartość soli w niej. Im lepsze warunki będą mieć małże, tym większa ilość masy perłowej zostanie uformowana. Hodowla pereł nie jest skomplikowana, ale czasochłonna. Jądro aplikuje się do trzyletniego perłopława, a perłę hoduje się przez cztery do pięciu lat.

Lata dwudzieste

Hodowane perły stały się bardzo popularne w latach 20. XX w. Wyglądają identycznie jak perły naturalne i są stosunkowo tanie. W 1926 roku Międzynarodowy Kongres Jubilerów stwierdził, że perły hodowane należy uznać za klejnot naturalny. Odznaczają się dobrym kolorem i połyskiem, a ponadto są dobrze dopasowane pod względem kształtu i wielkości. Wytwarzane obecnie naszyjniki z pereł o identycznych wymiarach są bardziej popularne i tańsze niż naszyjniki modne w latach 40. i 50. XX w., które zrobiono z pereł o zwiększających się ku środkowi rozmiarach.

Perły hodowane ocenia się według tych samych kryteriów, co perły naturalne, jednak są one o wiele tańsze od pereł naturalnych. Jedynie ekspert może bez trudności odróżnić jedne od drugich. Wady pereł hodowlanych to najczęściej wypukłości na ich powierzchni, podczas gdy defekty pereł naturalnych formują się pod zewnętrzną warstwą. W biżuterii XIX-wiecznej zawsze występują perły naturalne, jeżeli pojawiają się w niej perły hodowane, znaczy to, iż dodano je później. Dziś perły hodowane stanowią ponad 90 procent handlu perłami.

Sztuczne perły królowej Elżbiety

Imitacje pereł wytwarza się już od wieków. Wiadomo, że królowa Elżbieta I posiadała sztuczną biżuterię „z pereł”, które w rzeczywistości były szklanymi paciorkami otoczonymi rybimi łuskami. Późniejsze imitacje zrobione były ze szklanych lub plastikowych paciorków powleczonych perłową w kolorze substancją. Wytwarzane są one głównie we Francji, i stąd też zyskały taką nazwę. Także hematyt może uchodzić za imitację czarnych pereł. Perły sztuczne po dokładnym obejrzeniu pod lupą mają widoczną porowatą powierzchnię, czasem w zewnętrznej warstwie ukaże się jakieś przetarcie, w którym widoczny będzie szklany paciorek. Wygląd zewnętrzny pereł naturalnych i hodowlanych jest taki sam i tylko wprawne oko może je odróżnić. Nieraz jednak i doświadczony znawca pereł może się pomylić w ocenie.

Pielęgnacja pereł

Perły, jako klejnoty powstałe z substancji organicznej, są wrażliwe na kwasy, pot, kosmetyki i lakier do włosów, dlatego powinny być zakładane po wykonaniu makijażu i rozpyleniu perfum oraz zdejmowane zaraz po przyjściu do domu. Powinno się je regularnie wycierać, aby usunąć brud. Nie powinny być pozostawiane w kasetkach z inną biżuterią. Powinno się je przechowywać w osobnych, jedwabnych bądź flanelowych woreczkach. Pod wpływem wilgoci perły, z uwagi na zawartość wody, pęcznieją. Zaś trzymanie ich w cieple,np. koło grzejnika, może je wysuszyć, doprowadzić do spękania powierzchni i utraty blasku.

Perły zatem „starzeją się” i mają ograniczoną długość życia, która wynosi od ok. 100 do 150 lat. Najpierw stają się matowe, później pojawiają się na nich pęknięcia, zaczynają się łuszczyć, a później rozsypują…

Jeżeli perły noszone są niemalże codziennie, naszyjnik należy raz rok oddawać do ponownego nawleczenia. Specjalizujący się w tym jubiler powinien użyć jedwabnej nici z węzełkami. Węzełki te nie pozwalają perłom ocierać się o siebie, powodując zmianę kształtu, a ponadto rozsypać, gdyby sznur pękł.