W świecie jubilerstwa w okresie wielkanocnym niepodzielnie od dekad królują jaja Fabergé, światowej sławy precjoza, które silnie wpisały się w kulturę oraz popkulturę tak wschodu, jak i zachodu. Precyzja zdobienia, kunszt ich wykonania, jakość i cena wykorzystanych materiałów i wreszcie idea upamiętniania ważnych historycznych wydarzeń decydują o fakcie, że jaja Fabergé stanowią jedne z najbardziej pożądanych i cenionych dzieł sztuki na świecie.

Ab ovo

Jajo stanowi jedno z najciekawszych i najbogatszych znaczeniowo symboli, które od wieków płynnie wpisuje się w historię kultury, pojawiając się niemal we wszystkich religiach, w literaturze i dziełach sztuki.

Z chaosu wyłoniło się olbrzymie jajo, z którego wykluł się świat. Zdanie to potwierdza silne zakorzenienie symboliki jaj z rytmem i narodzinami świata, wschodem słońca, płodnością, wreszcie ze zmartwychwstaniem. Z łatwością zostało więc wchłonięte przez chrześcijaństwo, stając się immanentnym elementem tradycji wielkanocnej.

W starożytnych grobowcach egipskich i rzymskich archeolodzy odnajdywali jaja, których umieszczanie przy zmarłych łączyło się z nadzieją na ich powrót do życia. W judaizmie zaś rozwinął się zwyczaj podawania jajek na stypach jako przypomnienie nieśmiertelności i cykliczności życia, a także nadziei, której nie wolno tracić.

Przypisywanie jajom symboliki życia wiecznego stanowi oczywiste odniesienie do historii zmartwychwstania Chrystusa, co było silnie podkreślane przede wszystkim w kościele prawosławnym i zaznaczyło się wyraźnie w tradycji ludowej wschodu, mając znaczący wpływ na genezę produkcji carskich jaj.

Tradycja dekorowania jaj

Zwyczaj dekorowania jaj znany był już w starożytnej Asyrii, a pierwsze odkryte pisanki mają 5000 lat. W starożytnych Chinach dekoracyjnie malowane jajka były prezentem wręczanym z okazji nadchodzącej wiosny. Pojawiały się na nich ornamentalnie opracowane chryzantemy, żurawie, wiosenne ptaki i – przede wszystkim – kwiaty wiśni. Na pisankach ze starożytnego Egiptu malowano skarabeusza flankowanego dwiema postaciami ludzkimi, w Kairze z kolei podstawową dekorację stanowiły przedstawienia sławnych mężów, natomiast rdzenni mieszkańcy Australii rzeźbili abstrakcyjne, ornamentalne wzory w czczonych przez nich jajach strusich. Badacze sugerują, że zarówno proces, jak i efekt końcowy zdobienia jaj wynikał z pobudek magicznych, zapewniających rytm i ciągłość świata.

Pojawiające się więc na jajkach elementy zdobnicze odwoływały się do symboliki odrodzenia, wieczności i nieskończoności, stąd ponadczasowe i poza figuralne abstrakcyjne wzory przekazujące niewyrażalne formalnie idee i wartości. Równie istotne co formy zdobnicze były barwy wykorzystywane do tworzenia pisanek. Początkowo kolor czarny i biały łączono z duchami ziemi, zieleń z naturą, brąz ze szczęściem rodzinnym, natomiast czerwień z domowymi duchami opiekuńczymi. Tę ostatnią barwę przejęło chrześcijaństwo traktując ten kolor jako symbol zwycięstwa, radości i glorii życia. Rumuńskie przysłowie głosiło, że kiedy zabraknie czerwonego jajka, nastąpi koniec świata.

Jajko z kurką

Splecenie różnych tradycji – prawosławnej traktującej jajo jako symbol zmartwychwstania, chińskiego dworskiego zwyczaju wręczania ozdobnych jaj z okazji rozpoczęcia wiosny oraz ludowej wschodniej tradycji dekorowania jaj, dało początek historii jaj Fabergé. Opowieść o pierwszym jaju Fabergé jest powszechne znana. Powstało na zamówienie cara Aleksandra III jako prezent dla jego żony Marii Fiodorowny z okazji Wielkanocy 1885 roku (projekt z 1884). Sam pomysł wręczenia niespodzianki biżuteryjnej w formie jajka był zamysłem cara Aleksandra. Insirował się on duńską dworską tradycją wręczania prezentów wielkanocnych. Dania była bowiem ojczyzną Marii Fiodorowny.

Cechą charakterystyczną jaj, oprócz biżuteryjnego potraktowania przedmiotu, był fakt ukrycia w jego wnętrzu niespodzianki objętej ścisłą tajemnicą. W przypadku pierwszego jaja Fabergé wykonanego ze złota i pokrytego biało emalią była to kurka skrywająca rubinowy wisior. Ptaka wykonano z wielokolorowego złota z realistycznie uformowanymi piórami i rubinowym oczkiem. Symbolika, z którą należy łączyć przedstawienie kurki odnosi się do chrześcijańskiego traktowania tego ptaka jako symbolu zwycięstwa życia i zmartwychwstania. Także do nadziei oraz próby cierpliwości, której należy się poddać, aby zobaczyć ukryte wewnątrz stworzenie.

Kariera Fabergé

Wręczanie jaj wychodzących ze złotniczego warsztatu Piotra Karola Fabergé stało się na cesarskim dworze coroczną tradycją kontynuowaną w następnych dziesięcioleciach przez syna Aleksandra III – cara Mikołaja II. Konieczne jest bliższe przyjrzenie się tradycji wręczania wyrobów jubilerskich praktykowanej przez władców Imperium Rosyjskiego. Wyroby złotnicze były ważnym elementem etykiety dworskiej stanowiąc rodzaj wyróżnienia i nagrody za służbę, jako prezenty dyplomatyczne, okolicznościowe czy prywatne. System ten, znany i kształtowany od czasów średniowiecza, rozwinął się znacznie za czasów panowania cara Aleksandra III. Najwyższe wyróżnienie stanowił brylantowy medalion z portretem panującego (usankcjonowany za rządów carycy Katarzyny II). Wręczano także papierośnice, tabakierki i puzderka czy – bardziej osobiste – jaja wielkanocne.

Pojawiające się na nich dekoracje przedstawiały wizerunek czy monogramy władcy lub innych członków rodziny królewskiej, mniej zaszczytne były wyroby jubilerskie z przedstawieniem cesarskiego dwugłowego orła w koronie. Czasami pojawiały się okolicznościowe inskrypcje informujące, że jest to dar cesarski. Car Aleksander III, a potem Mikołaj II w czasie jednej służbowej podróży wręczali od kilkudziesięciu do kilkuset złotniczych darów. Najdroższymi jednak prezentami darowanymi przez cesarza były wyroby powstałe dla jego najbliższej rodziny, których wartość nierzadko dochodziła do kilkudziesięciu tysięcy rubli. W większości przypadków były to dzieła stworzone przez złotników działających przy dworze, takich jak Piotr Karol Fabergé.

Urodzony w Sankt Petersburgu w 1846 roku przeniósł się wraz z rodziną do Drezna w 1860 roku, w którym równolegle z edukacją w szkole handlowej rozpoczął naukę sztuki jubilerskiej u złotnika Józefa Friedmana we Frankfurcie. W 1861 roku rozpoczął wraz ze swoim przyjacielem Grand Tour połączoną z podróżą czeladniczą, w czasie której odwiedził Niemcy, Francję i Włochy.

Przejęcie warsztatu

Trzy lata później powrócił do Petersburga, gdzie kontynuował naukę praktykując przy naprawach dzieł starego złotnictwa w Ermitażu. W kolejnych latach rozpoczął pracę w warsztacie złotniczym swojego ojca Gustava Fabergé, który po czasie przejął i całkowicie zmodernizował. Wiedza wyniesiona ze szkoły handlowej pozwoliła mu stworzyć firmę nowoczesną i wszechstronną pod względem produkcyjnym, oferującą asortyment modnych wyrobów jubilerskich i złotniczych. Dzieła sztuki wykonane w pracowni odznaczały się niezwykłą jakością i precyzją wykonania, a także unikalnym stylem, z czasem nazwanym „stylem Fabergé”. Piotr Karol prowadził intensywne studia nad dawnymi technikami złotniczymi. Badał m.in. granulację i filigran oraz historyczne rodzaje emalii, na których poznanie kładł największy nacisk, i które stały się jednym z wyróżników wspomnianego stylu.

Mecenat dworu

Lata 1881-1894 to okres, w którym niepodzielny mecenat nad wszelkimi sztukami sprawował dwór. Przyczyniał się tym samym do ich największego w tamtym czasie rozwoju. Zainteresowanie rodziny cesarza swoimi wyrobami, przychylność władcy, a wreszcie zdobycie najwyższego wyróżnienia – tytułu Dostawcy Dworu Jego Cesarskiej Wysokości, stanowiły priorytety dla rosyjskich warsztatów złotniczych. W 1882 roku przedsiębiorstwo Fabergé wzięło udział w VI Wszechrosyjskiej Wystawie Przemysłowej w Moskwie, na której pokazywano na szeroką skalę zdobycze przemysłu i sztuki rosyjskiej. Fabergé zaprezentował wyroby reprezentujące różne style historyczne potraktowane „manierą”, która określa „styl Fabergé” – a więc korzystanie z dawnych praktyk złotniczych, ornamentalne traktowanie motywów ludowych aktualizowanych zapożyczeniami ze współczesnej sztuki europejskiej, łączenie drogocennych kruszców i kamieni objawiające się tak spektakularnie w horror vacui.

Złotnik dworów świata

Wyroby Fabergé zostały zauważone przez dwór podczas cesarskich zakupów spinek do mankietów zdobionych motywem cykad. Pokazywane dzieła sztuki zostały odznaczone złotym medalem za jakość, kunszt i prezencję wykonania, co natychmiast przyczyniło się do wzrostu sławy Fabergé. Niedługo potem mistrzowi przyznano złoty medal św. Stanisława za wybitne osiągnięcia i przyczynianie się do rozwoju sztuki. Firma Piotra Karola zdobyła w Imperium Rosyjskim wielką sławę i wysoką pozycję na rynku sztuki, a jej wyroby były pożądane na całym świecie. W tym miejscu należy przypomnieć, że warsztat Fabergé oferował swoje usługi także na innych dworach świata – angielskim, szwedzkim, duńskim, fińskim, norweskim, bułgarskim oraz syjamskim.

Historia wyznacza trendy

Fabergé był złotnikiem o dużej świadomości artystycznej, najwyższych, znakomitych umiejętnościach warsztatowych, pracowitym biznesmenem, który stworzył potęgę swojej firmy, w największym rozkwicie zatrudniającą ponad 500 osób i przeznaczającą swoje wyroby nie tylko na rynek rodzimy, ale także do Europy i krajów Dalekiego Wschodu. Zdobył tytuł oficjalnego dostawcy i jubilera dworu cesarskiego, wreszcie był zorientowanym kolekcjonerem sztuki, rzemiosła i księgozbiorów, co przez lata wyrobiło jego artystyczny zmysł i gust. W poświęconej artystycznej karierze Fabergé książce czytamy: „Mniej znaną stroną życia i twórczości Piotra Karola było zainteresowanie przeszłością. Fabergé pasjonował się historią, którą gruntowanie badał. Dla jego twórczości największe znaczenie miały studia nad rzemiosłem historycznym, zwłaszcza nad złotnictwem. Dzięki badaniom nad dawnymi technologiami obróbki metali szlachetnych i klejnotów oraz metodami zdobniczymi wykorzystywanymi przez dawnych złotników i jubilerów Fabergé był jednym z największych znawców historii złotnictwa. Ta ogromna wiedza była fundamentem autorytetu, jakim cieszył się wśród współczesnych mu złotników rosyjskich”.

Neostyle

Osobiste zainteresowanie Fabergé historią i kulturowymi wytworami przeszłości było wynikiem ogólnych nastrojów panujących w całym ówczesnym cywilizowanym świecie, w tym także w Imperium Rosyjskim w drugiej połowie XIX stulecia. Krwawe i w dużej mierze partyzanckie zrywy narodowe, walki o własną tożsamość, język i kulturę odcisnęły wyraźne piętno także w sztukach pięknych i rzemiośle artystycznym. Powstająca w tamtym czasie architektura nawiązywała do stylów minionych wieków najbardziej reprezentacyjnych dla danych krajów. Dominowały więc neostyle – neoromańskie, neogotyckie, neorenesansowe i neobarokowe budowle królowały na całym kontynencie. Powstające wówczas, realistyczne pod względem formalnym malarstwo, tematycznie odwoływało się do najważniejszych historycznych wydarzeń kształtujących potęgę, tożsamość i kulturę narodów europejskich. Szczególnie silnie zaznaczyło się to w malarstwie narodów słowiańskich, m.in. w malarstwie polskim, pozostających pod zaborami. Te tendencje ze sztuki wysokiej zostały przeniesione na rzemiosło artystyczne, w tym wyroby jubilerskie i złotnicze.

Styl neoruski

Historyzm miał bardzo interesujący rys narodowo-patriotyczny. Szukając inspiracji w przeszłości starano się określić cechy rdzennej sztuki narodowej i odnaleźć jej korzenie, jednocześnie twórczo ją przetwarzając. Wyroby powstające w warsztacie Fabergé reprezentujące historyzm wpisywały się w tendencje stylowe obecne w światowej sztuce tamtego czasu. Trudno mówić o zasadności zarzutów kiczu, propagandy czy odtwórczości stawianych po latach wyrobom Fabergé. Nie odbiegają one bowiem stylistycznie od innych przykładów sztuki jubilerskiej i złotniczej drugiej połowy XIX wieku. Powstawały jednak na zlecenie dworu cesarskiego, dlatego też cechuje je przepych wykorzystanych materiałów i tematyczne odwoływanie się do symboli narodowych, takich jak rosyjska architektura, motywy folklorystyczne czy wizerunki rodziny cesarskiej.

W przypadku sztuki carskiej Rosji można mówić o próbie definiowania stylu neoruskiego, na którego rozwój niebywały wpływ miał warsztat Fabergé. „Styl neoruski lub staroruski był stylem o charakterze eklektycznym. Czerpał z rosyjskiego średniowiecza, ze sztuki XVI i XVII wieku, bizantyjskiej, swobodnie interpretowanego folkloru oraz sztuki baroku, rokoka i klasycyzmu. Rola firmy Fabergé w ukształtowaniu i popularyzowaniu plastycznych form stylu neoruskiego w złotnictwie była ogromna. [Piotr Karol Fabergé] był zwolennikiem czerpania z przebogatej historii Rusi i wykorzystywania w sztuce motywów historycznych, takich jak średniowieczni wojownicy, dawni władcy, monumenty historyczne, symbole narodowe itp.”

Jajko neseser

Jajka cesarskie powstawały jako upominki Wielkanocne, większość z nich jednak nie odwoływała się tematycznie do tego święta. W 1889 roku powstało Jajko neseser, zwyczajowo nazywane Jajkiem z perłą. Ten zaginiony w 1922 roku klejnot był ostatnim jajkiem cesarskim, którego wygląd pozbawiony był odniesień sentymentalnych oraz znaczeniowych i reprezentował jedynie charakter dekoracyjny. Wszystkie kolejne niosły wartości semantyczne odwołujące się do konkretnych zdarzeń, historii lub genealogii carskiej rodziny. Dzieło sztuki wykonane w stylu Ludwika XV było rodzajem puzderka, w którym umieszczono komplet toaletowy wykonany z wielokolorowego złota, inkrustowany szafirami, szmaragdami, rubinami i diamentami oraz pierścień z perłą.

Widoki duńskich pałaców i Pamięć Azowa

Przypomnijmy powstałe w 1890 roku Jajko z widokami duńskich pałaców, w którego wnętrzu ukryto ramkę parawanową przedstawiającą dziesięć ulubionych rezydencji Marii Fiodorowny. Było to pierwsze jajko, które nawiązywało do sentymentalnych wartości, a także do historycznego wydarzenia. Upamiętniało bowiem srebrny jubileusz panującej pary królewskiej w Kopenhadze, z której pochodziła cesarzowa Rosji.

W następnym roku powstało sławne Jajo z miniaturą okrętu Pamięć Azowa, nazywane jajem z klątwą, i którego powstanie upamiętnia tragiczne wydarzenia, które dotknęły rodzinę Romanowów. Młody carewicz Mikołaj zakochał się w polskiej baletnicy Matyldzie Krzesińskiej. W ramach kary za popełniony mezalians i jako remedium na zakazaną miłość Mikołaj został wysłany w podróż dookoła świata. Statek, którym płynął nosił nazwę Pamięć Azowa. Plan podróży obejmował Grecję, Egipt, Daleki Wschód i Amerykę. Pobyt w Japonii przekreślił jednak dotychczasowe plany. Podczas zwiedzania miasteczka Ocu carewicza zaatakował samuraj, którego zranił w głowę. Młody Mikołaj przeżył, do dworu królewskiego jednak przez kilka dni nie dotarła ta wiadomość. Myślano, że następca tronu stracił życie. Carewicz niedługo po tych wydarzeniach wrócił do Rosji, jednak powstałe z okazji podróży jajko już do końca życia przypominało Marii Fiodorownej o feralnym zakończeniu wyprawy.

Jajko koronacyjne

Najdroższe jajko cesarskie powstało w 1897 roku z okazji koronacji cara Mikołaja II (maj 1896) i było prezentem ślubnym dla jego żony – carycy Aleksandry. Dekoracja powierzchni jajka nawiązuje do płaszczy koronacyjnych noszonych przez Mikołaja i Aleksandrę. Dwugłowe czarne orły wybijają się na złocistym, emaliowanym tle. Wnętrze skrywa rzeźbioną w złocie miniaturę paradnej karety Katarzyny Wielkiej, którą Aleksandra jechała na swoją koronację do Soboru Uspieńskiego. Kareta reprezentuje styl neoempire, zmiękczony rokokowymi ornamentami, wydobywającymi lekkość i wdzięk przedmiotu. Całość wykonano ze złota, platyny i srebra oraz diamentów, rubinów, kryształu górskiego, jadeitu i barwionego szkła. Za projekt nie był jednak odpowiedzialny Fabergé, ale pracujący w warsztacie złotnik Michał Perchin oraz mistrz Henryk Wigström.

Dzieło kosztowało cesarza 5650 rubli, które przeliczyć można na ówczesną roczną pensję premiera. Takie też niebywałe sumy jajko osiągnęło współcześnie. Uważa się je za najdroższy wyrób jubilerski na świecie, a posiadający je rosyjski miliarder Viktor Vekselberg dał za nie ponad 100 milionów dolarów.

54 jaja cesarskie

Warto również wymienić jajka z miniaturami architektonicznymi m.in. pałacu w Gatczynie, Pałacu Aleksandrowskiego, Jajko z kolumnadą czy Jajko z pomnikiem konnym Aleksandra III oraz Jajko Kolei Transsyberyjskiej, szereg jaj przedstawiających świat fauny i flory oraz liczne z wizerunkami rodziny cesarskiej. W sumie do czasu wybuchu rewolucji powstały 54 jajka cesarskie. W 1917 roku dwa jajka wielkanocne z powodu wybuchy rewolucji nie zostały do cesarza dostarczone. Przewrót bolszewicki zmusił Fabergé do zamknięcia warsztatu w 1918 roku i opuszczenia Rosji sowieckiej. Mistrz złotnictwa swoje ostatnie lata życia spędził w Szwajcarii, w której zmarł w 1920 roku.

Fabergé wzorując się na dawnych mistrzach złotnictwa, czerpiąc wzory z ludowej tradycji Wschodu i wkomponowując motywy z aktualnej sztuki zachodniej stworzył unikalny język artystyczny, nazywany „stylem Fabergé”. Jego dorobek to najwyższej jakości wyroby złotnicze i jubilerskie. Wchodząca w ich poczet kolekcja jajek cesarskich zapisała się nie tylko w dziejach historii sztuki, ale także zajmuje ugruntowaną pozycję w kulturze światowej i popkulturze, łącząc w sobie zarówno materialne, jak i niematerialne dziedzictwo.

Julia Majewska

historyk sztuki i architektury, absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Drodzy Państwo,

w związku z nadchodzącymi Świętami Wielkiej Nocy

pragniemy złożyć w imieniu całego Zespołu Karea Gemstone Space

najserdeczniejsze życzenia – pogody ducha i optymizmu,

spokoju w nadchodzącym czasie oraz radości z otaczającego piękna.

Wesołych Świąt!

Bibliografia:

S. Giles, Biżuteria. Poradnik kolekcjonera, Warszawa 2000.

A. Szymański, Fabergé. Historia i arcydzieła, Opole 2014. Cytaty pochodzą kolejno ze stron: 8, 9.