W aktualnych kolekcjach biżuterii najczęściej spotykanymi przykładami sztuki jubilerskiej są przedmioty datowane na XIX i XX wiek. Choć w omawianych stuleciach popularne były bransolety, brosze oraz kolczyki, to szczególnym uznaniem i powszechnością objawiającą się w codziennym użytkowaniu cieszyły się pierścionki.

W związku ze zbliżającą się Walentynkową Aukcją Biżuterii organizowaną przez galerię KAREA Gemstone Space zapraszamy do zapoznania się z bogatą i przyciągającą uwagę kolekcją pierścionków dostępną w ofercie aukcyjnej, a także z historią pierścionków antykwarycznych i vintage, które będą stanowić doskonały prezent walentynkowy.

Jaka jest różnica między biżuterią antykwaryczną a vintage?

Kolekcjonerzy, rzeczoznawcy i historycy sztuki używając terminu antykwaryczny, mają na myśli przedmioty powstałe co najmniej sto lat temu. W klasyfikacji jubilerskiej jest to więc biżuteria dawna (antyk, średniowiecze, nowożytność – renesans i barok) oraz – najczęściej spotykana – nowoczesna, w której poczet wchodzi biżuteria wiktoriańska, edwardiańska (kraje anglosaskie), secesyjna (Europa kontynentalna) oraz biżuteria art déco. Przedmioty powstałe po II wojnie światowej są natomiast traktowane jako elementy współczesnej kultury materialnej i popularnie nazywane vintage.   

Wprowadzenie

Na początku XIX wieku pierścionki stanowiły podstawową, codzienną ozdobę. Arystokracja i zamożne mieszczaństwo praktykowała zwyczaj noszenia kilku pierścionków na każdej ręce. Do połowy omawianego stulecia oprawy pierścionków były zdobione motywami ze świata fauny i flory. Szczególnie popularny detal stanowiły drobne listki ze złota, polichromowane emalią, które pełniły rolę podpory dla umieszczonego w otworze obrączki kamienia. Od końca XVIII wieku pod kamieniami osadzonymi w pierścionkach umieszczano folię, która miała wzmocnić barwę i podbić spektakularny charakter klejnotu.

Regard Rings

Począwszy od lat 20. XIX wieku, na kanwie nurtu sentymentalizmu, poszukiwano pierścionków wysadzanych kamieniami, których pierwsze litery nazwy składały się na imiona lub istotne dla osoby noszącej go słowa. Warto w tym miejscu przywołać popularne na początku epoki wiktoriańskiej Regard Rings traktowane jako pierścionki zaręczynowe. Charakteryzowały się one rzędem pięciu, ułożonych horyzontalnie kamieni, których pierwsze litery nazw układały się w słowo regard (szacunek) – rubin (ruby), szmaragd (emerald), granat (garnet), ametyst (amethyst), rubin (ruby) i diament (diamond).

Pierścionki wiktoriańskie (1837-1901)

Lata od 1837 do 1901 wyznaczają okres panowania królowej Wiktorii, a w dziejach historii i historii sztuki zapisały się jako epoka wiktoriańska. Władczyni sprawowała rządy przez ponad sześćdziesiąt lat. Był to czas niezwykle dynamiczny i złożony z wielu okresów, zapoczątkowywanych historycznymi przełomami. Dekady drugiej połowy XIX stulecia przyniosły nie tylko w Anglii, ale także w Europie kontynentalnej zmiany w kulturze i sztuce. Zmieniły się jej kryteria, a wraz z nimi zasady rządzące rzemiosłem artystycznym i wyrobami jubilerskimi. Miała być więc mniej elitarna, łatwiej dostępna dla coraz większej warstwy mieszczańskiej. Jednocześnie pozostająca wysokiej klasy artystycznej (z tych samych postulatów narodził się w Europie Środkowej nurt biedermeieru). Łatwiejszy dostęp do biżuterii był wynikiem dynamicznego rozwoju technologii. Ułatwiło to w stopniu znacznym wydobycie surowców niezbędnych do realizacji na skalę masową dzieł jubilerskich.

Małżeństwo z Albertem

Nie da się ukryć, że upodobanie królowej Wiktorii do noszenia biżuterii wpłynęło na jej popularność wśród poddanych. Szczególnie pierścionki stanowiły ulubione uzupełnienie codziennego ubioru władczyni. Na początku jej panowania, w okresie szczęśliwego małżeństwa z księciem Albertem, częstymi motywami dekorującymi biżuterię były detale kulturowo łączone z miłością – a więc serca, kokardy, kwiaty czy pary ptaków.  

Żałoba

Po śmierci Alberta w 1861roku styl pogrążonej w żałobie i pozostającej w niej przez niemal dwie dekady Wiktorii uległ zmianie – ubiór, jak i noszona biżuteria stały się ciemniejsze, a ich wydźwięk znacznie bardziej sentymentalny. Do realizacji projektów pierścionków zaczęto używać onyksu, czarnej emalii, a także ciemnych granatów, które kolorystycznie zdominowały ówczesną biżuterię.   

Figlarne rozprężenie

Po wieloletniej żałobie, w 1880 roku charakter biżuterii wiktoriańskiej ewoluował. Coraz większą popularnością cieszyły się kolorowe kamienie, a wytwarzana biżuteria operowała bardziej swobodnym, finezyjnym, a nawet figlarnym językiem artystycznym. Sięgający do kultury japońskiej projektanci, przetwarzali na zeuropeizowany język tradycyjne motywy wschodnie, takie jak półksiężyce, gwiazdy, smoki czy węże, które nadały biżuterii charakter zarówno oryginalny, jak i anegdotyczny. Oprócz diamentów sięgano także po szmaragdy, turkusy, topazy i ametysty, które oprawiono w srebro i coraz powszechniejsze złoto.

Pierścionki edwardiańskie (1901-1910)

Po śmierci królowej Wiktorii w 1901 roku władzę w Zjednoczonym Królestwie przejął jej syn – Edward VII. Nie panował długo, bo jedynie dziewięć lat, ale czas jego rządów, nazywany epoką edwardiańską, jest szczególnie interesujący dla angielskiej mody, sztuki i kultury w ogóle. Okres ogromnych, międzynarodowych przemian, które miały miejsce na przełomie wieków, obejmujących swoim zasięgiem przede wszystkim społeczeństwo, naukę, technikę i kulturę,  przeplatał się z wpływami kulturowymi Europy kontynentalnej. Jednocześnie Anglia epoki edwardiańskiej, asymilując obce wpływy, zachowała swoją odrębność.

Zmianę tę i charakter stylu edwardiańskiego łatwo dostrzec na przykładach rzemiosła artystycznego, szczególnie biżuterii. Jej głównym celem było podkreślanie potęgi Imperium Brytyjskiego i rangi dworu królewskiego. W wyrobach biżuteryjnych wykorzystywano przede wszystkim diamenty, perły, platynę, kolorową emalię, umieszczano je w naszyjnikach, wisiorkach, broszach czy pierścionkach. Przejęte z epoki wiktoriańskiej fantazyjne formy stopniowo wypierane były przez bardziej symetryczne układy, co dostrzec można najpełniej na przykładzie motywu kokardy, spopularyzowanym właśnie w epoce edwardiańskiej.

Powrót do rokoka

Epoka edwardiańska na szeroką skalę rozpowszechniła wzory stosowane w osiemnastowiecznej biżuterii dworskiej, co najlepiej widać na przykładzie pierścionków. Pierścionki edwardiańskie przetwarzały delikatne i wdzięczne motywy rokokowe, na bizach pojawiały się więc stylizowane motywy girland, kokard i kwiatów. Oprawy pierścionków edwardiańskich wykonywano przede wszystkim z platyny, stopu platyny i złota, a także ze srebra. Delikatność formy szła w parze z wysokim poziomem wykonania oraz wykorzystaniem drogich kamieni – dlatego też epoce edwardiańskiej przypisuje się przede wszystkim diamenty, chociaż pojawiały się biżuteryjne przykłady wykorzystujące kolorowe kamienie szlachetne.
W tamtym czasie popularne były również markizy, które do dziś cieszą się uznaniem nie tylko kolekcjonerów, ale także użytkowników.  

Pierścionki secesyjne

Secesja w założeniu miała zrywać z dotychczasową sztuką XIX wieku posiłkującą się nawiązaniem, czy też kopiowaniem stylów historycznych. Stąd też sama nazwa stylu oznaczająca rozłam bądź nową sztukę (Art Nouveau). Zrodziła się u schyłku stulecia i błyskawicznie ogarnęła wszystkie kraje europejskie. Poza powszechnością była też stylem obejmującym swoim wpływem różne dziedziny sztuki, od architektury, poprzez nurty plastyczne, aż po rzemiosło artystyczne.

Płynna linia, miękka forma

Pierścionki reprezentujące styl secesji charakteryzowały się płynną, pełną wdzięku linią. Nigdy wcześniej nie stosowano tak wielu technik i ekstraordynaryjnych materiałów. Jubilerskie dzieła powstawały ze srebra lub złota, stosowano również platynę, pojawiły się jednak także i upowszechniły takie materiały jak kość słoniowa, macica perłowa, bursztyny, kamienie półszlachetne, muszle, łupiny orzecha, fragmenty rogów, emalia czy matowe szkło. Ogromną popularnością cieszyły się kolory pawich piór – a więc opalizujące niebieskości i zielenie, które otrzymywano dzięki emaliowanym dekoracjom, a także dzięki wyborowi odpowiednich kamieni – turkusów, opali czy kamieni księżycowych.

Arts and Crafts Movement

Choć główną siłą secesji była płynna, miękka linia, to jubilerzy nie zamykali swojej ekspresji artystycznej jedynie w tym środku wyrazu. Równolegle z secesją, w ostatniej ćwierci XIX wieku w Anglii rozwinął się ruch Arts and Crafts zrzeszający wybitnych malarzy, rzeźbiarzy, architektów i rzemieślników w myśl tworzenia sztuki użytkowej, która mogłaby stać się powszechnie dostępnym, ale wysokiej klasy artystycznej dobrem całego społeczeństwa. Powstające w duchu Arts and Crafts tkaniny, witraże, meble czy wyroby jubilerskie posiadały cechy typowe dla secesji, jednak przełożone zostały na bardziej syntetyczny i graficzny język formalny, przystający w stopniu znacznie wyższym do sztuki użytkowej. Wyroby jubilerskie, a w szczególności pierścionki, wychodzące z warsztatów Arts and Crafts, w porównaniu z secesyjnymi przykładami biżuteryjnymi wydają się niemal surowe, pozbawione ornamentyki, ale artystycznie znakomite. Działalność Arts & Crafts miała ogromny wpływ na sztukę europejską i amerykańską pierwszej połowy XX wieku, m.in. na dekoracyjny, ale użytkowy styl art déco.

Art Déco

Zdefiniowana przez czyste, geometryczne formy i sprecyzowane graficznie kształty biżuteria epoki art déco odzwierciedlała ducha nowoczesności, styl wolny od ograniczeń, pełny ozdobnych detali, styl przyszłości.

Energia Art Déco

Bardziej niż kosztownością kamienia fascynowano się jego kolorem i wartością dekoracyjną, do czego przyczyniło się upodobanie w śmiałych i abstrakcyjnych formach oraz intensywnych barwach, definiujące styl art déco. Ponad wszystko ceniono kulturę rozrywkową, która osiągnęła nieznaną do tej pory w historii masowość. Czasy obowiązywania w sztuce stylu art déco, to okres asymilacji przez popkulturę Zachodu kultury afroamerykańskiej, początek epoki jazzu, rozkwitu kariery tanecznej Josephine Baker, kabaretu, podróży, prędkości i konsumpcjonizmu. To wreszcie czas międzynarodowej zabawy, która wypełniła okres pomiędzy dwiema wojnami światowymi. Połączenie tańca i egzotyki stało się nieodłącznym motywem art déco, pojawiającym się w architekturze, rzeźbie, ilustracjach i rzemiośle artystycznym.

Śmiałość jubilerskich dzieł

Ta kulturalna atmosfera wpłynęła także na swobodę projektów i formalną śmiałość jubilerskich dzieł. W projektach pierścionków znaczącą rolę zaczęła odgrywać oprawa, która jeszcze w XIX wieku była marginalizowana, a w epoce art déco podkreślanie zróżnicowania wykończenia powierzchni metalu i jego rozmaitego zabarwienia stanowiło podstawowy element dekoracyjny. Motywy dekoracyjne znane z biżuterii edwardiańskiej tutaj zmodyfikowane, stały się solidniejsze i cięższe. Pod koniec lat 30. XX wieku dominowały oprawy masywne, ale niepozbawione artyzmu. Zgeometryzowane formy podkreślały kontrast pomiędzy różnymi barwami metalu. Bawiono się kolorami kamieni, ich przejrzystością i intensywnością. Popularność zdobyły m.in. cytryny, cyrkony, topazy, a także akwamaryny, których jasną barwę zestawiano z zimną szarością platyny (to właśnie w latach 20. zaczęła panować moda na pierścionki koktajlowe). Tu prym wiedli francuskie firmy jubilerskie, takie jak Cartier, Boucheron czy Van Cleef & Arpels.

W produkcji pierścionków po raz pierwszy na masową skalę zaczęto stosować syntetyczne rubiny i szafiry, szczególnie po wybuchu II wojny światowej, kiedy import klejnotów z Birmy i Indii był niemożliwy.  

Warto jednak pamiętać, że styl art déco nie był jednorodny, jego fantazyjność i oryginalność wypływała z płynnego przenikania się tendencji poprzednich nurtów artystycznych, takich jak secesja czy ekspresjonizm i wpływała na motywy obecne w architekturze, sztuce i jubilerstwie tamtego czasu.

Pierścionki vintage (1940-1960)

Podczas II wojny światowej w Stanach Zjednoczonych zakazano używania platyny do celów pozamilitarnych. Zmusiło to przemysł jubilerski do korzystania jedynie ze złota i srebra, co zdefiniowało charakter i wygląd powstających w tamtym czasie pierścionków. Wojenne ograniczenia na początku lat czterdziestych oznaczały także, że popularne we wcześniejszych dekadach kamienie szlachetne nie były dostępne na rynku masowym. Rozwiązaniem okazała się sztuczna biżuteria.

Rozrywka i luksus

Po zakończeniu wojny i minionym kryzysie gospodarczym, kiedy stopniowo zaczęło się zmieniać podejście do życia. Codzienność wypełniła rozrywka i luksus, pojawiające się pierścionki charakteryzowały się większą różnorodnością zastosowywanych materiałów i bardziej śmiałymi wzorami. Styl art déco ewoluował – biżuteria powstająca w tym duchu stała się zmonumentalizowana, zgeometryzowane kształty nabrały przysadzistej obłości. Kamienie stanowiły integralną część całego projektu pierścienia. Na równi traktowano je z opracowaniem metalu, który w odważny sposób przetworzył formy art déco. Warto w tym miejscu przywołać nazwiska takich projektantów jak John Donald, Stuard Devlin i Andrew Grim.

Tradycyjne lata pięćdziesiąte

W latach pięćdziesiątych powrócono do tradycyjnych, prostych form pierścionków. Na zaręczyny wybierano pierścionek z pojedynczym kamieniem – przeważnie był to diament, który wybijał się z tła prostej, złotej obrączki. Prostota formalna była kluczowa, a spektakularne, artystyczne projekty zeszły na drugi plan.

Lata 1960-1980

Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte to eksplozja gorączki celebrytów. Trendy wyznaczały gwiazdy Hollywood, takie jak Elizabeth Taylor czy Audrey Hepburn, a także osobistości świata polityki – m.in. Jackie Kennedy.

Postrzeganie ich jako ikon stylu, naśladowanie nie tylko ubiorów, ale także noszonej przez nich biżuterii definiowały kulturę materialną drugiej połowy XX wieku. Warto przypomnieć pierścionek zaręczynowy Elizabeth Taylor, który stał się światowym trendem. Olbrzymi, 35-karatowy diament niemal niewidocznie oprawiony po to, by eksponować kamień, aktorka otrzymała od Richarda Burtona. Wówczas, po raz pierwszy od lat dwudziestych na nowo ogromną popularnością zaczęły się cieszyć pierścionki z dużymi kamieniami. Stanowiły centralny element jubilerskiej kompozycji. Warty uwagi jest również pierścionek zaręczynowy Jackie Kennedy. Łączył on w splocie „toi et moi” diament i szmaragd, który osiągnął wówczas ogromną popularność.

Lata 1980-2000

W latach osiemdziesiątych niepodzielnie królowała księżna Diana. Jej ruchy, słowa, gesty, noszone stroje i biżuteria były śledzone, fotografowane, szeroko komentowane i naśladowane na całym świecie. Diana była nie tylko ikoną, była przede wszystkim fenomenem i symbolem definiującym popkulturę ostatnich dekad XX stulecia.

Nie dziwi więc zainteresowanie jej pierścionkiem zaręczynowym, który stał się najsławniejszym przedmiotem biżuteryjnym wszechczasów. Klasyczny pierścionek z szafirem i okalającymi go brylantami pod względem formalnym nawiązywał do kwiatowego motywu. Bez wątpienia wyznaczył on zaręczynowy trend dekady. Popularne stały się wówczas zarówno kolorowe kamienie o różnorodnych szlifach, jak i diamenty. Ten sam pierścionek podarował syn Diany, książę William, swojej przyszłej żonie – Kate Middleton, nie przerywając tym samym historii olśniewającego klejnotu.

Julia Majewska

historyk sztuki i architektury, absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

The lost history of Regard Rings & why we should bring them back, https://catherinehillsjewellery.com/blogs/news/designer-s-notebook-the-story-of-regard-rings [dostęp: 09 II 2021].

S. Giles, Biżuteria. Poradnik kolekcjonera, Warszawa 2000.

G. F. Kunz, Rings for the finger. From the earliest known times, to the present, with full descriptions of the origin, early making, materials, the archaeology, history, for affection, for love, for engagement, for wedding, commemorative, mourning, etc., Philadelphia 1917.